ZELİLÎ

(1800 – 1852)

Zelilî 1800 yılında Gürgen’de doğmuştur. Asıl adı Gurbandurdı olan şairin babası Memmeddevlet, annesi Hurma Hanımdır. Hurma Hanım, Devletmemmed Azadî’nin kızı, Mahtumkulu’nun kızkardeşidir. Zelilî, Türkmenlerin Göklen boyunun Gerkez aşiretindendir.

Zelilî ilk öğrenimini köy okulunda Mahtumkulu’dan almıştır. Kesin olmayan bilgilere göre daha sonra Gürgen'deki medreselerde okumuştur.

Zelilî, Huri adlı bir kızla evlenmiş ve hayatının sonuna kadar onunla yaşamıştır. Huri’den önce üç kızı, ölümüne altı ay kala da bir oğlu olmuştur. oğluna babasının adı olan Memmeddevlet adını vermiştir. Şairin sülalesinden gelenler Gürgen, Etrek, Garrıgala, Gızılarvat taraflarında yaşamaktadırlar.

Zelilî, devrinin büyük şairi Seydullah Seydî ile aynı bölgede yaşamış ve onunla ahiret kardeşi olmuştur. Bazı şiirlerinde de görüldüğü gibi şairler gençlik dönemlerini aynı çevrede geçirmişler, aynı okulda okumuşlar, her işte beraber olmuşlardır. Bu dostluğun arasına 1837 yılında ortaya çıkan Rusya baskısının, İran ile siyasî ve askerî gerginliğin girmesi üzerine, birlikte ülkeleri için çalışmaya başlarlar. İran hükümdarı Muhammed Şah 1837 yılında Etrek, Gürgen Garrıgala çevresindeki Türkmenleri ele geçirmek maksadı ile 27714 askerden oluşan bir ordu ile Yomut ve Göklenlerin üzerine yürür. Bu haber kısa sürede Etrek, Gürgen, Garrıgala çevresinde hükümranlığını sürdüren Hive hanı Allahkulu Hana ulaşır ve o da harekete geçer. İki ordu savaşır ve Muhammed Şah, Etrek, Gürgen, Garrıgala çevresini yağmalar ve oraların halkını kuzeye güneye sürgün eder. Bu sürgün sırasında Zelilî de sürülenler arasındadır. Zelilî 1845 yılında sürgünden döndüğünde Seydulah Seydî ölmüştür. Zelilî de 1852 yılında vefat edecektir.

Bu olaylar şairi çok etkilemiştir. Bu olaylar üzerine yazdığı şiirlerden dolayı kendisine “vatan şairi” denmiştir. Şairin Hive’de dokuz yıllık sürgün hayatında çektiği hasret şiirlerine sinmiştir.

Zelilî şiirlerinde mertlik-namertlik kavramlarını da işlemiştir. Mertlik, tarihin her devrinde insanı bezeyen bir sıfattır, fakat “Gün güçlünün kavurga dişlinin” atasözü insanların mertliğin yanında güçlü de olmaları gerektiğini açıklamaktadır. Zelilî şiirleriyle o zorlu dönemlerde Türkmen halkını moral olarak güçlendirmeye çalışmıştır.

Zelilî’nin şiirlerinin önemli bir kısmını da aşk şiirleri oluşturmaktadır. Şairin gençliğinde sevdiği fakat evlenemediği Döndü adlı kıza yazdığı bir çok şiir vardır. Devrin kan ve gözyaşıyla dolu olaylarına rağmen şair sevgiyi de ihmal etmemiştir.

Zelilî aynı zamanda İslam’ı bilen, şiirlerinde dini dersler veren bir şairdir. Ama dini şiirlerinde de kaba bir didaktizmden uzak kalmayı başarabilmiştir.

Hüdayi Can / Gurbandurdı Geldiyev

"Doganlık Çemeni / Kardeşlik Demeti"nden alınmıştır.

VATANIM SENİ
DOSTU YARI TANIMAZ
BİGÂNE YAHŞİ
ALDATTI BENİ
YAR SENDEN